एमपीएससीच्या (MPSC) मुख्य परीक्षा २०२३ मध्ये ‘माहिती व संप्रेषण तंत्रज्ञान’ या उपघटकावर चार प्रश्न विचारण्यात आले होते. या सर्व प्रश्नांमध्ये बहुविकल्पीय स्वरूप नव्हते, तर तांत्रिक आणि विश्लेषणात्मक प्रकारातील होते. या पार्श्वभूमीवर, या घटकाची तयारी करताना मूलभूत संकल्पना आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा व्यावहारिक वापर या बाबींवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे.
✅ घटकाचा अभ्यासक्रम आणि तयारीचे मुद्दे:
एमपीएससीने या घटकाचा सविस्तर अभ्यासक्रम जाहीर केलेला नसला तरी, विविध स्पर्धा परीक्षांमध्ये या उपघटकाचा समावेश असतो. त्यामुळे त्या संदर्भातील अभ्यासक्रम, तसेच मागील वर्षांची प्रश्नपत्रिका यांचे विश्लेषण करून मुद्देसूद तयारी करणे फायदेशीर ठरते.
🔹 1. संगणक हार्डवेअर, सॉफ्टवेअर, अॅक्सेसरीज:
- संगणकाचे मूलभूत भाग – प्रोसेसर, RAM, स्टोरेज डिव्हाइसेस, इनपुट-आउटपुट उपकरणे.
- सॉफ्टवेअरचे प्रकार – सिस्टम सॉफ्टवेअर (OS), ॲप्लिकेशन सॉफ्टवेअर.
- अॅक्सेसरीज – प्रिंटर, स्कॅनर, वेबकॅम, UPS यांचे कार्य व उपयोग.
- अँटीव्हायरस, फायरवॉल, मालवेअर यासारख्या सुरक्षा साधनांची माहिती.
🔹 2. विविध क्षेत्रांतील तंत्रज्ञानाचा वापर:
- बँकिंग: CBS, UPI, RTGS, डिजिटल व्यवहार.
- वैद्यकीय: ई-हॉस्पिटल, टेलिमेडिसिन.
- कृषी: ई-नाम, सेंद्रिय शेतीसाठी डिजिटल साधने.
- प्रशासन: ई-गव्हर्नन्स, डिजी लॉकर, उमंग अ‍ॅप.
🔹 3. डाटा कम्युनिकेशन आणि वेब टेक्नॉलॉजी:
- नेटवर्किंग प्रकार – LAN, MAN, WAN, इंटरनेट, इंट्रानेट.
- वेब पेजेस – Static vs Dynamic, HTML, CSS, JavaScript.
- वेब होस्टिंग म्हणजे काय? आणि डोमेन व होस्टिंग प्रदाते.
🔹 4. नविनतम तंत्रज्ञान:
- क्लाऊड कम्प्युटिंग: AWS, Azure, फायदे व मर्यादा.
- ब्लॉकचेन: क्रिप्टोकरन्सी, डेटा ट्रान्सपरन्सी.
- सोशल नेटवर्किंग: फायदे, तोटे, सामाजिक परिणाम.
- आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स/मशीन लर्निंग: उपयोग, धोके, भारतातील प्रगती.
- IoT (Internet of Things): स्मार्ट होम्स, अ‍ॅग्रीकल्चर, औद्योगिक वापर.
🔹 5. माहिती सुरक्षा व सायबर कायदा:
- सायबर सुरक्षा उपाय: एन्क्रिप्शन, OTP, बायोमेट्रिक.
- सायबर गुन्हे: फिशिंग, हॅकिंग, व्हायरस.
- कायदेशीर उपाय: IT Act 2000, Amendments, सायबर पोलिस युनिट्स.
- डिजिटल फॉरेन्सिक: डेटा पुनर्प्राप्ती, IP ट्रेसिंग.
🔹 6. भारतातील माहिती तंत्रज्ञान उद्योग:
- IT Parks, STPI, NASSCOM यांची भूमिका.
- शासनाची धोरणे – डिजिटल इंडिया, स्टार्टअप इंडिया.
- ग्रामीण भागातील डिजिटायझेशन, CSC (Common Service Centers).
🔹 7. शासकीय उपक्रम व पुढाकार:
- मीडिया लॅब एशिया – आरोग्य, शिक्षण व शेती क्षेत्रासाठी संशोधन.
- विद्या वाहिनी – शालेय शिक्षणासाठी डिजिटल माध्यम.
- ज्ञान वाहिनी – शिक्षण व माहितीचा प्रसार.
- सामूहिक माहिती केंद्र – ग्रामपातळीवर डिजिटल सुविधा.
✅ अभ्यास कसा करावा?
- मूलभूत संकल्पना स्पष्ट करा – संगणक व नेटवर्किंग.
- नवीन तंत्रज्ञानाचा आढावा घ्या – वर्तमान घडामोडींसह.
- सराव प्रश्न सोडवा – गतवर्षीचे प्रश्न, सराव चाचण्या.
- डायग्राम व flowcharts वापरा – सादरीकरणासाठी उपयुक्त.
- सरकारी वेबसाइट्स व अ‍ॅप्सची माहिती ठेवा – प्रमुख पोर्टल्स.
निष्कर्ष:
‘माहिती व संप्रेषण तंत्रज्ञान’ हा घटक केवळ तांत्रिक न राहता, प्रशासन, समाज आणि अर्थव्यवस्थेच्या विविध अंगांशी निगडित आहे. त्यामुळे तयारी करताना सैद्धांतिक माहितीबरोबरच व्यावहारिक उपयोजन, चालू घडामोडी, व शासकीय उपक्रमांवर भर देणे अत्यावश्यक आहे.
