तांबडा भोपळा ही एक साधी पण गुणकारी फळभाजी आहे जी फक्त चवदारच नाही, तर आरोग्यासाठी अत्यंत उपयोगी ठरते. विशेषतः मेंदूशी संबंधित समस्या, मानसिक थकवा, श्रम आणि विस्मरण अशा विकारांवर तांबड्या भोपळ्याचा वापर एक नैसर्गिक उपाय म्हणून केला जातो. आयुर्वेद आणि आधुनिक पोषणशास्त्र या दोघांनीही याच्या औषधी गुणधर्मांना मान्यता दिली आहे.
तांबड्या भोपळ्याचे स्वरूप आणि प्रकार:
तांबडा भोपळा आकाराने मोठा आणि वजनदार असतो, त्यामुळे याची वेल जमिनीवर पसरते. याला मोठी पाने आणि पिवळ्या रंगाची आकर्षक फुले येतात. या भोपळ्याचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:
- गोल आकाराचे फळ
- लंबगोल आकाराचे फळ
बाहेरील साल घट्ट व केशरी अथवा काळसर हिरवट रंगाची असते, तर आतला गर नारिंगी किंवा पिवळसर असतो. भोपळ्याच्या आत असलेल्या बिया देखील अत्यंत पौष्टिक असतात.
आयुर्वेदिक व वैज्ञानिक दृष्टिकोन:
आयुर्वेदानुसार, तांबडा भोपळा शीतल, मूत्रल, दाहशामक, बलवर्धक, शुक्रवर्धक व पित्तशामक मानला जातो.
आधुनिक शास्त्रानुसार, यामध्ये कॅल्शियम, फॉस्फरस, लोह, नायसिन, कॅरोटिन, जीवनसत्त्व क, थायमिन, रिबोफ्लेविन, प्रथिने आणि खनिजे मुबलक प्रमाणात असतात.
उपयोग व आरोग्यदायी फायदे:
1) मानसिक तणाव, विस्मरण आणि मेंदूविकृतीवर:
तांबड्या भोपळ्याचा मधुर व शीतल गुण मेंदूला पोषण देतो. नियमित सूप किंवा भाजी खाल्ल्यास मानसिक शांती व ऊर्जा मिळते.
2) रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी:
कृश आणि अशक्त व्यक्तींनी रोज २५-३० भोपळ्याच्या बिया आणि १० बदाम गायीच्या दुधात वाटून घ्यावेत. वजन वाढते आणि शरीराची रोगप्रतिकारक क्षमता वाढते.
3) पाचनसंस्थेवर उपयोग:
भोपळा पित्तशामक व सौम्य सारक असल्यामुळे पचनासाठी लाभदायक आहे. भोपळ्याचे सूप त्यात लिंबू रस, आले, हिंग, सैंधव घालून घेतल्यास पोट साफ होते व भूक सुधारते.
4) मूतखड्यांवर उपयुक्त:
भोपळ्याच्या रसात हिंग आणि जवखार घालून प्यायल्यास मूतखड्यांचा त्रास कमी होतो.
5) कृमिनाशक उपचार:
लहान मुलांमध्ये कृमी असल्यास भोपळ्याच्या बिया दुधात वाटून त्यात मध घालून प्यायला द्यावे. त्यानंतर एक चमचा एरंडेल तेल दिल्यास कृमी बाहेर पडतात.
सावधगिरी:
कच्चा भोपळा कधीही खाऊ नये. कारण “कूष्माण्डं कोमलं विषम्” म्हणजेच कच्चा भोपळा विषासारखा असतो. नेहमी पिकलेला आणि परिपक्व भोपळाच आहारात वापरावा.
निष्कर्ष:
तांबडा भोपळा हा फक्त एक भाजी नाही, तर आयुर्वेदिक औषध आहे. मेंदूच्या आरोग्यापासून ते पचन आणि रोगप्रतिकारक शक्तीपर्यंत अनेक फायदे देणारा हा एक नैसर्गिक उपाय आहे. दररोज आहारात भोपळ्याचा समावेश केल्यास मानसिक, शारीरिक आणि पचन संबंधित तक्रारी दूर होतात आणि एक सशक्त आरोग्य मिळते.