नवी दिल्ली — भारतीय मुलांमध्ये मोबाईल, टॅबलेट आणि टीव्ही यांसारख्या स्क्रीन उपकरणांचा वापर दिवसेंदिवस वाढत असून, तो आता चिंतेची गोष्ट ठरू लागली आहे. नुकत्याच एका अभ्यासात उघड झालं आहे की भारतातील लहान मुले दिवसाला सरासरी २.२ तास स्क्रीनकडे बघतात – ही वेळ बालरोगतज्ज्ञांनी सुचवलेल्या मर्यादेपेक्षा दुप्पट आहे.
📱 २.२ तास दररोज – सुरक्षित मर्यादेपेक्षा दुप्पट
भारतीय बालरोग अकादमीने (Indian Academy of Pediatrics) २ वर्षाखालील मुलांसाठी शून्य स्क्रीन टाइम आणि २ ते ५ वयोगटातील मुलांसाठी अधिकतम १ तास, तोही पालकांच्या देखरेखीखाली स्क्रीन वापर करण्याची शिफारस केली आहे. मात्र सध्याच्या अभ्यासानुसार, लहान मुले दररोज सरासरी २.२ तास मोबाइल, टॅबलेट किंवा टीव्ही वापरत आहेत.
तज्ज्ञांच्या मते, हा “डिजिटल ओव्हरडोस” आहे आणि यामुळे मुलांच्या मेंदूच्या वाढीवर, शिकण्याच्या क्षमतेवर आणि भावनिक विकासावर नकारात्मक परिणाम होतो.
🚨 वाढत्या स्क्रीन टाइमचे धोके
किंग जॉर्ज मेडिकल युनिव्हर्सिटी (लखनऊ) आणि इतर वैद्यकीय संस्थांमधील डॉक्टरांनी खालील आरोग्य समस्या लहान मुलांमध्ये वाढताना पाहिल्या आहेत:
- डोळ्यांचे विकार: कोरडेपणा, धूसर दृष्टी आणि लवकर चष्मा लागणे.
- लठ्ठपणा आणि कमी शारीरिक हालचाल: सतत बसून स्क्रीनकडे पाहणे.
- झोपेच्या समस्या: स्क्रीनमधील निळ्या प्रकाशामुळे मेंदूचा नैसर्गिक झोपेचा ताळमेळ बिघडतो.
- मानसिक आरोग्याची लक्षणे: चिंता, चिडचिडेपणा, एकाग्रतेचा अभाव आणि नैराश्य.
एक बाल तज्ज्ञ म्हणतात, “लहान वयात मुलांचा मेंदू झपाट्याने विकसित होत असतो. या काळात जास्त स्क्रीन टाइम भाषेचा विकास, सामाजिक सवयी आणि वागणुकीवर परिणाम करतो.”
🧠 विकासात अडथळे आणि भावनिक परिणाम
बाल मानसशास्त्रज्ञ आणि शिक्षणतज्ज्ञ यांचं म्हणणं आहे की मुलांच्या आरोग्यासाठी थेट मानवी संवाद, शारीरिक खेळ आणि बाहेरील वातावरणाशी संलग्नता खूप महत्त्वाची आहे. मात्र, आज अनेक पालक लहान मुलांना शांत ठेवण्यासाठी किंवा गुंतवून ठेवण्यासाठी स्क्रीनचा वापर करतात, ज्यामुळे मुलांच्या समस्या वाढतात.
📣 सरकारी इशारे आणि तज्ज्ञांची मार्गदर्शने
गाझियाबाद आणि लखनऊसारख्या शहरांमध्ये आरोग्य विभागाने मोबाइल वापराच्या अतिवापराबाबत पालकांसाठी इशारे दिले आहेत. त्यात सांगितले आहे की सतत मोबाइल वापरामुळे चिंता, निद्रानाश, सामाजिक एकटेपणा, शैक्षणिक कामगिरीत घट आणि साइबर धमक्या यासारख्या समस्या निर्माण होतात.
तज्ज्ञांनी पालकांना सांगितले आहे की, ते स्क्रीन वेळेवर मर्यादा घालाव्यात, मुलांना प्रत्यक्ष खेळांमध्ये गुंतवावं, आणि गरज पडल्यास मानसोपचारतज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.
✅ पालकांनी काय करावं? तज्ज्ञांचे ६ उपाय
पालकांनी मुलांचा स्क्रीन टाइम कमी करण्यासाठी ठोस पावले उचलायला हवीत. वयानुसार स्क्रीनचा वेळ ठरवावा व त्यावर नियंत्रण ठेवावं. जेवण, झोप व कौटुंबिक वेळेत मोबाईल वा टीव्हीपासून दूर राहणं गरजेचं आहे. मुलांना दररोज खेळण्यासाठी बाहेर जाण्याची सवय लावावी. शैक्षणिक व मनोरंजक क्रिया एकत्र करून मुलांशी संवाद वाढवावा. पालकांनी स्वतःही डिजिटल उपकरणांचा मर्यादित वापर करावा, कारण मुले मोठ्यांचं अनुकरण करतात. शक्य असल्यास पालक नियंत्रण अॅप्स वापरावेत आणि मानसिक आरोग्याशी संबंधित अडचणी आढळल्यास तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.
- वयानुसार स्क्रीन वेळेचे नियम बनवा
- जेवणाच्या वेळी व झोपताना मोबाइल बंद ठेवा
- दररोज किमान १ तास शारीरिक खेळाला प्रोत्साहन द्या
- स्क्रीनसह मुलांबरोबर वेळ घालवा व चर्चा करा
- पालक म्हणून योग्य उदाहरण सेट करा
- पालक नियंत्रण आणि अॅप वापरा
🌐 राष्ट्रीय स्तरावर डिजिटल डिटॉक्स चळवळीची गरज?
मोबाइल आणि डिजिटल उपकरणे जीवनाचा अविभाज्य भाग बनले असतानाही त्याचा योग्य वापर करणे ही काळाची गरज आहे. त्यामुळे आता डिजिटल स्वच्छता, संवेदनशील पालकत्व आणि शाळांमध्ये जनजागृती यावर भर देणं आवश्यक आहे.
होय, आजच्या घडीला राष्ट्रीय स्तरावर डिजिटल डिटॉक्स चळवळीची नितांत गरज आहे. लहान मुलांपासून ते प्रौढांपर्यंत सर्वजण स्क्रीनच्या आहारी गेले आहेत. लहान वयातच मोबाइलची सवय मुलांमध्ये शारीरिक, मानसिक व सामाजिक अडचणी निर्माण करत आहे. शाळांमध्ये, घरांमध्ये आणि समाजात तंत्रज्ञानाचा संतुलित वापर शिकवणं अत्यंत आवश्यक बनलं आहे.
सरकार, शाळा, आरोग्य संस्था आणि पालकांनी मिळून “डिजिटल स्वच्छता”, “स्क्रीन फ्री डे”, व “बाहेरील खेळ प्रोत्साहन” यांसारख्या उपक्रमांद्वारे समाजात जनजागृती निर्माण करायला हवी. ही चळवळ मुलांच्या आरोग्यासोबतच देशाच्या उज्वल भविष्यासाठी महत्त्वाची आहे.
आजचे लहान मूल हेच देशाचे भवितव्य आहे. त्यामुळे त्यांना डिजिटल अधिभारापासून वाचवणं ही प्रत्येकाची जबाबदारी आहे.