वैद्यकीय क्षेत्रात X‑रे प्रतिमा म्हणजेच एक्स‑रे फिल्मवर पाहणे हा पारंपरिक पद्धतीने अत्यंत अचूक समजला जातो. मात्र, काही सार्वजनिक रुग्णालयांमध्ये फिल्मच्या कमतरतेमुळे किंवा खर्चाच्या समस्यांमुळे आता X‑रे “चंद्रकागदावर” (A4 कागदावर) प्रिंट करून देण्याची पद्धत सुरू झाली आहे. या बदलाचा निदानावर कशा प्रकारे परिणाम होतो? या लेखात आपण त्यातील अभ्यास, फायदे‑तोटे आणि डॉक्टर‑रुग्ण दोघांसाठीही कसे महत्वाचे आहे, हे पाहू.
कागदावर X‑रे प्रिंट — वतावरण का आहे?
1. फिल्म अनुपलब्धता किंवा खर्चाचे प्रश्न:
तामिळनाडूच्या सरकारी रुग्णालयात, X‑रे फिल्म न मिळाल्यामुळे किंवा त्याची खरेदी प्रक्रियेत अडथळे आल्यामुळे रुग्णांना A4 कागदावर परिणाम देण्याचा निर्णय घेतला होता. हा कागदावर प्रिंट मोफत उपलब्ध होत असताना, फिल्मसाठी सरकारी रुग्णालयात सुमारे ₹50 आकारले जातात.
दाहोद (झारखंड) मधील SNMMCH रुग्णालयात फिल्मच्या पुरवठ्यातील तणावामुळे Glossy कागदावर X‑रे रिपोर्ट देण्यास सुरुवात झाली — तो स्वस्त असून पर्यावरणासाठीही लाभदायक असल्याचे सांगितले गेले. तथापि, काही डॉक्टरांनी निदानाच्या दृष्टीने त्यावर संशय व्यक्त केला आहे.
कागद प्रिंटची गुणवत्तेची तुलना — अभ्यास निष्कर्ष:
- CT प्रतिमा (PubMed आधारित अभ्यास):
फोटोप्रिंट पेपर (photographic paper) X‑रे फिल्मच्या तुलनेत 97% प्रकरणांमध्ये रोग स्पष्टपणे दाखवते. मात्र 26% प्रकरणांमध्ये फिल्म अधिक स्पष्ट प्रदर्शन करते. - Hutchinson‐type CT पैकी एक अभ्यास: आधुनिक पेपर प्रिंटिंग सिस्टम्स 94–95% CT स्कॅनमध्ये निदानासाठी पर्याप्त दाखवतात. तरीही, फिल्मच्या तुलनेत कॉन्ट्रास्ट व तपशील दाखवण्याची क्षमता कमी असते, विशेषतः लहान घनांचे (coin lesions) ओळख करण्यात.
- हाताच्या रुग्णांवर आधारित अभ्यास (रिकेट्स संबंधी): New Delhi येथील तृतीयक रुग्णालयात पॉकेट रेडियोग्राफ — LIS film ऐवजी ग्लॉसी फोटो पेपरवर छापले. 98.3% पर्यंत सहमती आणि Cohen’s kappa 0.97; तफावत नगण्य — म्हणजेच निदानात कोणताही फरक नोंदला गेला नाही.
- मॅमोग्राफीची तुलना (AJR अभ्यास):
वेट लेझर फिल्मची प्रतिमा गुणवत्ता पेपर प्रिंटरपेक्षा स्पष्टपणे उत्कृष्ट होती. पेपरवर अनेक सूक्ष्म माहिती गहाळ झाली — BI‑RADS वर्गांकनातही फरक पडला; पेपरवर अनेक वेळा गंभीर वर्ग (4/5) कमी दर्शविला गेला होता. - Routine CT प्रिंट्स (another study):
पेपर प्रिंटला सतत “document‑साठी स्वीकारार्ह” (acceptable) म्हटले गेले — 93.7%. तांत्रिक बाबतीत, film च्या तुलनेत विपरित गुणवत्ता (contrast, grayscale, spatial resolution) कमी आहे.
फायदे व मर्यादा:
फायदे मर्यादा खर्चात बचत (फिल्मपेक्षा स्वस्त किंवा मोफत) सूक्ष्म फ्रॅक्चर, लहान घनता किंवा एज डिटेल्स अस्पष्ट वेगळी प्रिंटिंग साधने नाही लागण्याची गरज Contrast आणि grayscale रेंज कमी रुग्णांना त्वरित रिपोर्ट मिळतो गंभीर निदान (मॅमोग्राफी, न्यूरोलॉजिकल इ.) मध्ये त्रुटीची शक्यता जास्त डिजिटल माध्यमातून शेअर करणे सोपे (PACS, WhatsApp) काही प्रकरणात film पेक्षा अचूकता कमी असते
निष्कर्ष आणि वैद्यकीय दृष्टिकोन:
X‑रे प्रतिमा कागदावर छापून देणे तात्पुरता आणि अर्थसहाय लाभदायक पर्याय ठरू शकतो, विशेषतः संसाधन कमी असलेल्या सुविधांमध्ये. अनेक अभ्यास दाखवतात की बृहद निदानाच्या 90–95% प्रकरणांमध्ये हे विधाने योग्य ठरतात (जसे CT किंवा सामान्य हाडांच्या रुग्णावस्थांमध्ये). परंतु, विशेषतः बारकावे आवश्यक असणाऱ्या निदानांमध्ये (जसे – hairline fractures, मिनीस्क्युल लिझन्स, कॅन्सर‑संबंधित क्षोभ) film किंवा डिजिटल (LCD) माध्यम गरजेचे आहे.