जगभरात वाढणाऱ्या उष्णतेच्या समस्येमुळे केवळ आरोग्यावरच नाही, तर आता मुलांच्या शिकण्याच्या क्षमतेवरही परिणाम होत असल्याचे समोर आले आहे. ऑस्ट्रेलियातील रॉयल मेलबर्न इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नोलॉजी (RMIT) आणि न्यू साउथ वेल्स युनिव्हर्सिटी येथील संशोधकांनी ६१ देशांतील सुमारे १.४५ कोटी विद्यार्थ्यांचा अभ्यास करून हा निष्कर्ष काढला आहे.
हा अभ्यास ‘PLOS Climate’ या वैज्ञानिक जर्नलमध्ये प्रकाशित झाला असून, त्यात भारतातील विद्यार्थ्यांचाही समावेश आहे.
२९ अंश सेल्सियसपेक्षा जास्त तापमानाचा नकारात्मक परिणाम
संशोधनानुसार, जेथे सरासरी तापमान २९ अंश सेल्सियसपेक्षा जास्त आहे, तेथे मुलांची गणित व वाचनासारख्या विषयांवरील पकड कमी झालेली दिसून आली. तुलनेने, १५-१७ अंश सेल्सियस तापमान असलेल्या भागांतील विद्यार्थ्यांचे शैक्षणिक प्रदर्शन अधिक चांगले होते.
भारतासह अनेक देशांतील मुलांवर परिणाम
या सात अभ्यासांपैकी दोन अभ्यास भारतातील प्राथमिक शाळांमधील विद्यार्थ्यांवर केंद्रित होते. यात स्पष्टपणे दिसून आले की, ज्या भागांत दिवसाचे सरासरी तापमान २९ अंश सेल्सियसपेक्षा जास्त होते, तिथे मुलांची एकाग्रता, गणिती क्षमता व शिकण्याची गुणवत्ता कमी होते.
मेंदूवर होणारा उष्णतेचा परिणाम काय असतो?
University of Illinois Urbana-Champaign येथील न्यूरोसायंटिस्ट प्रा. लव वर्श्ने यांच्या मते:
- अतीउष्णतेमुळे शरीर स्वतःला थंड ठेवण्यात कमी पडतो,
- मेंदूकडे जाणाऱ्या रक्तप्रवाहात अडथळा निर्माण होतो,
- त्यामुळे मेंदूला मिळणाऱ्या ऑक्सिजनचा पुरवठा घटतो,
- परिणामी संज्ञानात्मक क्षमता, एकाग्रता व विचारशक्तीवर परिणाम होतो,
- मेंदूतील रचना बिघडते आणि मेंदू सूजतो,
- काही प्रकरणांमध्ये मस्तिष्कातील पेशी नष्ट होण्याचा धोका असतो.
गरिब व कमी साधनसंपन्न वर्ग अधिक धोक्यात
संशोधकांच्या मते, जे लोक उष्णतेपासून स्वतःचे संरक्षण करू शकत नाहीत – विशेषतः गरीब, ग्रामीण व झोपडपट्टीमधील मुले – त्यांच्यावर याचा अधिक परिणाम होतो. त्यामुळे शिक्षणात विषमता, सामाजिक असमतोल व आर्थिक प्रगतीत अडथळे वाढू शकतात.
संभाव्य उपाय
तज्ज्ञांच्या मते, शिक्षण संस्थांनी व पालकांनी पुढील उपाय योजावेत:
- वर्गखोल्यांमध्ये हवेशीर किंवा वातानुकूलित सुविधा द्याव्यात,
- अभ्यासाचा वेळ सकाळी किंवा संध्याकाळी ठरवावा,
- विद्यार्थ्यांना पुरेसं थंड पाणी व विश्रांती द्यावी,
- उन्हाळ्याच्या काळात घरून अभ्यासाच्या पर्यायांवर भर द्यावा.
उपसंहार
ही समस्या केवळ हवामान बदलाची नाही, तर भविष्यातील पिढ्यांच्या शैक्षणिक, सामाजिक व आर्थिक प्रगतीचीही मोठी अडचण ठरू शकते. त्यामुळे आता जागरूक होण्याची गरज आहे.