भारताचा सांस्कृतिक वारसा केवळ स्थापत्य, शिल्पकला किंवा संगीतपुरता मर्यादित नाही, तर हजारो वर्षांच्या लिखित परंपरेमध्येही तो खोलवर रुजलेला आहे. या महान परंपरेच्या संवर्धनासाठी आणि आधुनिक युगात तिची उपयुक्तता वाढवण्यासाठी भारत सरकारने जुलै २०२५ मध्ये ज्ञान भारतम मिशन (Gyan Bharatm Mission) सुरू केले आहे. या मिशनचा उद्देश प्राचीन हस्तलिखितांचे डिजिटलीकरण, संरक्षण आणि त्यांचा जागतिक पातळीवर प्रसार करणे हा आहे.
📜 ज्ञान भारतम मिशन: काय आहे हे मिशन?
१ ऑगस्ट २०२५ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी ‘मन की बात’च्या १२४ व्या भागात या महत्त्वाकांक्षी उपक्रमाची घोषणा केली. भारतातील असंख्य दुर्मीळ, ऐतिहासिक आणि शास्त्रीय हस्तलिखितांचा संग्रहीत ठेवा आता आधुनिक डिजिटल स्वरूपात संकलित केला जाणार आहे.
यासाठी सरकारने राष्ट्रीय हस्तलिखित मिशन (National Manuscripts Mission – NMM) चं बजेट ₹३.५ कोटींवरून थेट ₹६० कोटींपर्यंत वाढवले आहे. ही मोठी आर्थिक तरतूद या मिशनच्या व्याप्ती आणि गांभीर्याचे स्पष्ट द्योतक आहे.
🔍 ज्ञान भारतम मिशनची वैशिष्ट्ये
✅ १. डिजिटलीकरण
देशभरात विद्यापीठे, ग्रंथालये, म्युझियम्स आणि खासगी संग्राहकांकडे असलेल्या १ कोटीहून अधिक प्राचीन हस्तलिखितांचे स्कॅनिंग, कॅटॅलॉगिंग व डिजिटल फॉरमॅटमध्ये रुपांतर केले जाणार आहे.
✅ २. राष्ट्रीय डिजिटल भांडाराची निर्मिती
संपूर्ण हस्तलिखितांचा डेटा एका सेंट्रल नॅशनल डिजिटल रिपॉझिटरी मध्ये संरक्षित केला जाईल. ही माहिती संशोधक, विद्यार्थी आणि इतिहासप्रेमींसाठी ऑनलाइन उपलब्ध केली जाईल.
✅ ३. भारतीय वारशाचे जतन
सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून अत्यंत मोलाची ही हस्तलिखितं पुढील पिढ्यांसाठी जतन करणे हे मिशनचे प्रमुख उद्दिष्ट आहे. यामुळे आयुर्वेद, गणित, खगोलशास्त्र, संगीतशास्त्र, वेद, पुराणे, धर्मग्रंथ यासारख्या विषयांचे अनमोल ज्ञान हरवणार नाही.
✅ ४. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर
AI आधारित OCR (Optical Character Recognition), 3D स्कॅनिंग, डिजिटल प्रिझर्वेशन तंत्रज्ञान यांचा वापर करून ही हस्तलिखितं उच्च दर्जाने साठवली जातील.
🌍 जागतिक पातळीवर भारताचे ज्ञानसंपदा पोहचविण्याची संधी
या उपक्रमामुळे भारताचे पारंपरिक ज्ञान जागतिक पातळीवर पोहोचेल. उदाहरणार्थ, आयुर्वेदातील मूळ ग्रंथ, गणितातील भास्कराचार्यांचे सिद्धांत, खगोलशास्त्रातील आर्यभट्टांची गणितं इत्यादी जागतिक विद्वानांसाठी अभ्यासाचे महत्त्वाचे साधन ठरणार आहेत.
🛡️ ज्ञान भारतम मिशनचे फायदे
- ✅ सांस्कृतिक ओळखीचे संरक्षण
- ✅ अभ्यासकांसाठी सुलभ माहितीप्राप्ती
- ✅ जागतिक स्तरावर भारतीय ग्रंथांचा सन्मान
- ✅ डिजिटल भारत उपक्रमाला गती
📢 निष्कर्ष
ज्ञान भारतम मिशन हे केवळ एक डिजिटल प्रकल्प नाही, तर भारताच्या सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनाचे एक टप्पा आहे. हे मिशन आपल्या पिढ्यांना “शब्दांमधील संस्कृती आणि ज्ञानाचा वारसा” देण्याचा संकल्प आहे. या प्रकल्पाचे यश आपल्या प्राचीन परंपरेच्या अभिमानाला आधुनिक आकार देईल.