आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीत ताण, चिडचिडेपणा, लक्ष विचलित होणे हे केवळ तरुणांचीच नाही तर अनेक मोठ्यांची सुद्धा समस्या बनली आहे. मोबाईल, सोशल मीडिया, कस्ट डिस्ट्रॅक्शन, न फोकस होणे — हे सर्व मानसिक शांतीवर परिणाम करतात. या सर्वांत अनुलोम-विलोम प्राणायाम हा एक सोपा, प्रभावी आणि निसर्गोपचार आहे ज्यामुळे केवळ मन शांत होत नाही तर एकाग्रता, स्मरणशक्ती आणि श्वसन प्रणालीसुद्धा बळकट होते.
अनुलोम-विलोम काय आहे?
अनुलोम-विलोम हा योगशास्त्रीय प्राणायामाचा प्रकार आहे ज्यात श्वास वेगवेगळ्या नाकपुड्यांमधून नियमानुसार घेतला आणि सोडला जातो. “अनुलोम” म्हणजे एका बाजूने श्वास घेणे आणि “विलोम” म्हणजे दुसऱ्या बाजूने श्वास सोडणे. हा सरळपणा दिसायला साधा असला तरी नियमितपणे करण्यासारखा फार प्रभावी उपाय आहे.
अनुलोम-विलोम करण्याची पद्धत
- शांत, स्वच्छ आणि हवादार जागा निवडा.
- पद्मासन, वज्रासन किंवा सुखासनात बसा — पाठ सरळ ठेवावी.
- उजवी नाकपुड्या बंद करण्यासाठी उजवा अंगठा वापरा.
- डाव्या बाजूने खोल श्वास घ्या.
- मग अनामिकेचा वापर करून डावी नाका बंद करा आणि उजवीकडून श्वास सोडा.
- पुन्हा उजवीकडून श्वास घ्या आणि डावीकडून सोडा — हे एक चक्र पूर्ण.
- सुरूवातीला ५ ते १० मिनिटे रोज करा; नंतर कालांतराने वेळ वाढवता येईल.
नियमित केल्याने काय फायदे होतात?
- एकाग्रता वाढते – अभ्यास, काम किंवा इतर जबाबदाऱ्या अधिक लक्षपूर्वक करता येतात.
- स्मरणशक्ती सुधारते – मेंदूचे तंत्र आणि न्यूरॉन्स अधिक सक्रिय बनतात.
- ताण कमी होतो, चिंता कमी होते – डिप्रेशन किंवा अँक्सायटीला नैसर्गिक मदत.
- श्वसन प्रणाली मजबूत होते – फुफ्फुसांची कार्यक्षमता वाढते; दम्यासारख्या समस्या कमी होतात.
- रक्ताभिसरण सुधारते – संपूर्ण शरीरात ऑक्सिजन पुरवठा चांगला होतो, थकवा कमी होतो.
- उत्तम झोप आणि मानसिक शांती – मन शांतावते, विचारांची चक्कर कमी होते.
कधी आणि किती काल करावे?
- सकाळी उठल्यावर, जेव्हा वातावरण स्वच्छ आणि शांत असते.
- रात्री झोपण्यापूर्वी — मन शांत करण्यासाठी उत्तम वेळ.
- सुरुवातीला दिवसातून ५ ते १० मिनिटे, हळूहळू १५ ते २० मिनिटांपर्यंत वाढवता येईल.
- सतत आणि नियमित अभ्यास केल्यास ७–१० दिवसांत तणाव कमी झाल्याची अनुभूती, १५–२० दिवसांत स्मरणशक्ती आणि एकाग्रतेत लक्षणीय सुधारणा दिसून येईल.
काही काळजी घेण्याच्या गोष्टी
- जर श्वास घेताना किंवा सोडताना डोके फाटणे, चक्कर येणे असेल तर थोडं विश्रांती घ्या.
- फुफ्फुसांच्या आजारांनी ग्रस्त व्यक्तींनी किंवा दम्याच्या रूग्णांनी हे तज्ञांचा सल्ला घेऊनच सुरू करावं.
- अंघोळीकरिता भर पाण्याने भरणारी जागा टाळावी — थंड वातावरणामध्ये करणे जास्त फायदेशीर.
आपल्या आयुष्यात थोडा वेळ अनुलोम-विलोमसाठी देऊन मन आणि शरीर सुव्यवस्थित, ताणमुक्त आणि समृद्ध बनवू शकतो. रोजचं मोटं संशोधन करण्यापेक्षा हे सोपं, नैसर्गिक आणि शाश्वत उपाय आहे. तुमचा शरीर-मन तुमच्या नियंत्रणात आहे – एक चांगला प्रारंभ फक्त श्वासातून होतो.