UPSC मुख्य परीक्षेतील GS पेपर 3 मध्ये “कृषी” हा घटक अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या कणा मानल्या जाणाऱ्या कृषी क्षेत्रावर आयोग दरवर्षी प्रश्न विचारतो. 2024 मध्ये या घटकावर 50 गुणांचे प्रश्न विचारले गेले होते, त्यामुळे 2025 च्या तयारीत या घटकाला अधिक महत्त्व देणे आवश्यक आहे.
📘 आयोगाने निर्देशित केलेला अभ्यासक्रम
UPSC ने कृषी घटकासाठी स्पष्टपणे पुढील मुद्द्यांचा समावेश अभ्यासक्रमात केला आहे:
- भारतातील प्रमुख पिके आणि पीक पद्धती
- विविध सिंचन पद्धती आणि सिंचनाच्या अडचणी
- साठवणूक, वाहतूक, कृषी विपणन
- ई-तंत्रज्ञानाचा वापर
- शेतीसाठी दिले जाणारे अनुदान आणि किमान आधारभूत किमती
- सार्वजनिक वितरण प्रणाली
- अन्नसुरक्षा व तंत्रज्ञान मोहिमा
- पशुपालनाचे अर्थशास्त्र
- अन्न प्रक्रिया उद्योगांचे महत्त्व
- जमीन सुधारणा
🌾 कृषी क्षेत्राचे राष्ट्रीय महत्त्व
भारतातील जवळपास निम्म्या लोकसंख्येची उपजीविका कृषीवर आधारित आहे. हे क्षेत्र अन्न सुरक्षेची हमी देत असून, वस्त्रोद्योग व अन्न प्रक्रिया उद्योगांना कच्चा माल पुरवते. ग्रामीण अर्थव्यवस्थेची घडी कृषीवर अवलंबून आहे, तसेच निर्यातीमध्येही कृषीचा वाटा लक्षणीय आहे.
📌 संभाव्य प्रश्न आणि उत्तरांचा संक्षिप्त आढावा
✅ प्रश्न: देशाच्या काही भागात जमीन सुधारणांच्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी कोणते घटक कारणीभूत ठरले?
उत्तरात विचारले जाणारे मुद्दे:
- प्रभावी राजकीय इच्छाशक्ती (उदा. ज्योती बसू, EMS नंबूदरीपाद)
- कायदेशीर चौकट (जमीन कायदे, ऑपरेशन बर्गा)
- स्थानिक सहभाग (भूदान चळवळ, शेतकरी संघटना)
- प्रशासनिक यंत्रणा (भूमी अभिलेख प्रणाली, लाभार्थी ओळख)
- न्यायव्यवस्था आणि विकेंद्रीकरण
- जागरूकता मोहिमा व कायदेशीर शिक्षण
✅ प्रश्न: भारतातील आरोग्य आणि पौष्टिक सुरक्षेसाठी बाजरीची भूमिका स्पष्ट करा.
उत्तरातील मुद्दे:
- बाजरी हा पोषणमूल्यांनी भरलेला धान्यप्रकार
- लोह, फायबर, कॅल्शियम यांचे प्रमुख स्रोत
- कमी पाण्यावर पिकणारे पीक
- ‘मिलेट मिशन’ सारख्या उपक्रमांचा उल्लेख
- अन्न सुरक्षा व उपासमार निर्मूलनातील योगदान
✅ प्रश्न: शेतीच्या किमती स्थिर ठेवण्यासाठी बफर स्टॉकचे महत्त्व आणि साठवणुकीतील अडचणी कोणत्या?
उत्तरातील मुद्दे:
- अन्नसुरक्षा व बाजारातील दर नियंत्रित ठेवण्यासाठी महत्त्व
- FCI मार्फत खरेदी-साठवण
- अडचणी: गोदामांची कमतरता, अपारदर्शक व्यवस्थापन, सडत जाणारी धान्य
- उपाय: आधुनिक गोदामे, कोल्ड स्टोरेज, तंत्रज्ञान वापर
✅ प्रश्न: भारतीय सिंचन व्यवस्थेतील अडचणी आणि उपाय
मुख्य मुद्दे:
- पाण्याचा असमान पुरवठा, अपारंपरिक सिंचन
- जल साठवण, सूक्ष्म सिंचनावर भर
- प्रधानमंत्री कृषी सिंचाई योजना, drip irrigation
- जनजागृती, जलनियोजन, जलशक्ती अभियान
📚 तयारीची रणनीती
- NCERT पुस्तके व शासकीय अहवालांचा अभ्यास
– आर्थिक सर्वेक्षण, कृषी मंत्रालयाचे डेटा - वर्तमानपत्र आणि विश्वसनीय वेबसाईट्स
– कृषी चालू घडामोडी, योजनांची माहिती - उत्तर लेखन सराव
– GS-3 चे मागील वर्षांचे प्रश्न
– वेळेच्या मर्यादेत 150/250 शब्दांत उत्तर लेखन - सोपे डायग्राम्स व आकृतिबंध
– विपणन साखळी, सिंचन पद्धती, जमीन सुधारणा मॉडेल - संक्षिप्त नोट्स तयार करणे
– वेगाने रिविजनसाठी उपयुक्त
✅ निष्कर्ष
UPSC मुख्य परीक्षेतील कृषी हा घटक केवळ पारंपरिक विषय न राहता समकालीन धोरणांशी संबंधित झाला आहे. तांत्रिक बदल, धोरणात्मक योजना आणि सामाजिक संदर्भांतील कृषी यांचा समतोल अभ्यास हा यशाचा किल्ली ठरतो. अभ्यासक्रमानुसार सखोल अध्ययन आणि उत्तर लेखनाचा नियमित सराव केल्यास या घटकातून उत्तम गुण मिळवता येतील.