आजच्या डिजिटल युगात ‘सेमीकंडक्टर’ म्हणजे छोट्या चिपचं मोठं सामर्थ्य. स्मार्टफोनपासून ते इलेक्ट्रॉनिक वाहनं, औद्योगिक नियंत्रकांपासून ते कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या तंत्रज्ञानापर्यंत — seमीकंडक्टरच अस्तित्व ठेऊन उभे आहेत. भारताने गेल्या काही वर्षांत या क्षेत्रात अनेक सुदृढ पावले उचलली आहेत, ज्यामुळे तो या जागतिक क्रांतीचा भाग बनण्याच्या मार्गावर आहे.
भारताची सध्याची भूमिका
- डिझाईन आणि सॉफ्टवेअरक्षेत्रातील पारंपारिक सामर्थ्य: भारतातील अभियंते, संशोधक आणि तंत्रज्ञ अनेक जागतिक सेमीकंडक्टर चिप बनवणाऱ्या कंपन्यांच्या डिझाईन सेंटर्समध्ये काम करत आहेत.
- विक्रम‑32 चिपचे महत्त्व: ‘विक्रम‑32’ ही भारताची स्वदेशी सेमीकंडक्टर चिप म्हणजे फक्त उत्पादन नाही; ती आत्मनिर्भर भारत, डिजिटल स्वराज्य आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षितिजाचा द्योतक आहे.
- India Semiconductor Mission: केंद्र सरकारने या मिशनखाली अनेक प्रकल्पांना मंजुरी दिली असून, गुजरातमधील साणंद येथे पायलट उत्पादन लाईन सुरू झाली आहे. भविष्यात “Made in India” चिप बाजारात येण्याची अपेक्षा आहे.
भारतासाठी संधी
- मानवी संसाधनांचा मोठा खजिना – भारतीय अभियंते, संशोधक आणि तंत्रज्ञ जगभरात नोंदले गेले आहेत. ते सेमीकंडक्टर डिझाईनपासून उत्पादनापर्यंत विविध टप्प्यांवर योगदान देतात.
- आग्रह वाढणारी बाजारपेठ – स्मार्टफोन, इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे, वाहनं व विशेषतः इलेक्ट्रिक वाहनांची मागणी भारतात झपाट्याने वाढती आहे. ही मागणी देशांतर्गत उत्पादन व पुरवठा साखळी बळकट करण्यास मदत करू शकते.
- धोरणात्मक आधार आणि गुंतवणूक – केंद्र व राज्य सरकारांनी संशोधन, उत्पादन, पॅकेजिंग, कच्चा माल, ऊर्जा आणि लॉजिस्टिक्स क्षेत्रातील सवलती व प्रोत्साहन दिले आहेत. Startups आणि उद्योगांना इलेक्ट्रॉनिक्स डिझाईन ऑटोमेशन टूल्ससारख्या साधनांची सुविधा देण्यात येत आहे.
आव्हाने आणि अडथळे
- उच्च पूंजी आणि गुंतवणूक गरजा: सेमीकंडक्टर उत्पादनाची यंत्रणा, संशोधन‐विकास आणि पॅकेजिंग सगळेच खूप महाग आहेत. विस्तृत गुंतवणूक आणि दीर्घकालीन दृष्टीची गरज आहे.
- ऊर्जा, पाणी आणि लॉजिस्टिक सुविधा: उत्पादनासाठी पुरेशी वीज, शुद्ध पाणी आणि पूर्ण लॉजिस्टिक नेटवर्क असणे अत्यावश्यक आहे; स्थानिक स्तरावर हा अवलंब होत नाही असे अनेक ठिकाणी दिसते.
- तांत्रिक know‑how आणि संशोधनाच्या गतीची आवश्यकता: जागतिक प्रतिस्पर्ध्यात टिकून राहण्यासाठी उच्च दर्जाचा संशोधन व विकास (R&D), पेटंट आणि तंत्रज्ञान ट्रान्सफर या बाबींना जोर लागतो.
भविष्यातील दृष्टिदृष्ट्या
- जर भारताने सध्याच्या प्रवाहाला गतीने राखले आणि धोरणे, गुंतवणूक, मानव संसाधन व तांत्रिक वातावरणातील सुधारणा केली, तर येणार्‍या पाच ते दहा वर्षांत देश फक्त आपली इलेक्ट्रॉनिक्स व सेमीकंडक्टरची गरज भागवतील इतक्या क्षमतेचा न होता — जागतिक पुरवठा साखळीत मोठे स्थान मिळवू शकेल.
- “डिजिटल भारत” व “विकसित भारत 2047” या स्वप्नांच्या पूर्ततेसाठी सेमीकंडक्टर हा केवळ एक औद्योगिक घटक नाही, तर आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या स्वायत्ततेचा पाया आहे.