मुंबईतील सार्वजनिक गणेशोत्सवाची पायाभरणी १८९३ मध्ये आधुनिक महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक इतिहासातील एक मोलाचा टप्पा ठरली. या महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक उत्सवाला आज १३३ वर्षे पूर्ण झाली आहेत—एक अशी परंपरा जी सामाजिक एकात्मतेचा प्रतीक बनली आहे.
इतिहासाची सुरुवात
लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांनी १८९३ मध्ये प्रेरित केलेल्या सार्वजनिक गणेशोत्सवाचे पहिले स्वरूप गिरगाव येथील केशवजी नाईक चाळ या भागात स्थापन झाले. येथे सोपे, पारंपरिक, पण सामुदायिक उत्साहाने नटलेले उत्सव पाहायला मिळाले, तेव्हापासून तो दरवर्षी उत्साहाने साजरा केला जातो .
परंपरास्थली—केशवजी नाईक चाळ
हा सार्वजनिक गणेशोत्सवाचा आरंभिक आधार केला गेलेल्या केशवजी नाईक चाळमध्ये, पारंपारिक पद्धतीने—दिवाणखोल्याच्या अंगणात, साध्या मातीच्या बाप्पाच्या आरतीने—ही परंपरा आजही जिवंत आहे. येथे दरवर्षी दोन फुटाचा मातीचा गणेशाचा मूर्ति तयार करून शोभेपुरते सजवला जातो, आणि कुणाचाही ट्रेंड फॉलो न करता पारंपरिक देवपूजा केली जाते .
राष्ट्रीयतेची भावना आणि सामाजिक एकात्मता
टिळक यांनी या सार्वजनिक उत्सवाला राष्ट्रीय चळवळीचे माध्यम बनवले—लोकांमध्ये एकात्मतेची भावना निर्माण करण्यासाठी, जातीधर्माच्या बंधनातून लोकांना एकत्र आणले, त्यामुळे स्वतंत्रता संग्रामाला सामाजिक चालना मिळाली .
वाढती परंपरा
केवळ पहिल्याच वर्षापासूनच या परंपरेने गती घेतली—दादर, परेल, गिरगावसह मुंबईतील इतर भागांमध्येही सार्वजनिक गणेशोत्सवाच्या मंडळांची वाढ झाली. या उत्सवात नाट्य, संगीत, सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन होऊ लागले, आणि नागरिकांचा उत्साह वाढता गेला .
आजची स्थिती—परंपरा आणि शाश्वतता
आज देखील, केशवजी नाईक चाळचा गणेशोत्सव त्याच्या पारंपारिक स्वरुपातच साजरा केला जातो. आधुनिकतेच्या विरोधात न थांबता, परंपरा, साधेपणा, सामाजिक भावनांना जपताना त्याची सास्कृतिक मूळ जोपासली जाते .