भारतामध्ये डिजिटल बँकिंग आणि UPI व्यवहारांचा वापर वेगाने वाढतोय. परंतु, त्याचबरोबर सायबर फसवणूक, खोटी ओळख, मोबाईल नंबर वापरून खातं उघडण्याच्या घटना देखील वाढल्या आहेत. अशा परिस्थितीत, “मोबाईल नंबर व्हॅलिडेशन प्लॅटफॉर्म” (Mobile Number Validation – MNV) या नव्या यंत्रणेचा प्रस्ताव समोर आला आहे, ज्याचा उद्देश फसवणूक प्रतिबंध आणि व्यवहार सुरक्षितता वाढवणे आहे.
हे धोरण कसे काम करेल, त्याचे फायदे काय आहेत, आणि वापरकर्त्यांना कोणत्या गोष्टींची काळजी घ्यावी लागेल – याची सविस्तर माहिती खाली देण्यात आली आहे.
मोबाईल नंबर व्हॅलिडेशन म्हणजे काय?
MNV म्हणजे अशी व्यवस्था जिथे बँका, फिनटेक कंपन्या आणि UPI अ‍ॅप्स थेट दूरसंचार ऑपरेटरसोबत संवाद साधून खात्याशी जोडलेला मोबाईल नंबर खरोखर त्या व्यक्तिचा आहे की नाही हे तपासू शकतील.
साधारणपणे, हे असेच आहे की मोबाईल नंबरवरून ओळख पुष्टी करण्याची सुरळीत पद्धत लागू होईल, जिचा उपयोग फेक अकाउंट्स, खोटी नावे, आणि तिसऱ्यांच्या नावाने नंबर वापरण्याच्या दुष्परिणामांपासून बचाव करण्यासाठी होईल.
या यंत्रणेची गरज का आहे?
- बाह्य माध्यमातून फसवणूक (Phishing), खोट्या ओळख वापरून खाते उघडण्याच्या घटना मोठ्या प्रमाणात वाढल्या आहेत.
- बँकेकडून नोंदवलेल्या मोबाईल नंबराची खरी मालकी कोणाकडे आहे हे तपासण्याची पूर्वी स्पष्ट व्यवस्था नव्हती. यामुळे “नाममात्र / बाह्य व्यक्तीचा मोबाईल नंबर” वापरून बँक खाते चालवणे किंवा ते दुरुपयोग होणे शक्य होतं.
- वापरकर्त्याच्या पैशांची सुरक्षितता सुनिश्चित करणे, आणि डिजिटल व्यवहारांमध्ये विश्वास वाढवणे ही या यंत्रणेची मुख्य उद्दिष्टे आहेत.
ही यंत्रणा कशी काम करेल?
- Telecom ऑपरेटर कनेक्शन – दूरसंचार विभाग (DoT) एक MNV प्लॅटफॉर्म स्थापन करणार आहे, ज्याद्वारे बँका, UPI अ‍ॅप्स, आणि फिनटेक कंपन्या थेट रिप्लाय किंवा API द्वारे ऑपरेटरकडून नंबरची मालकी तपासतील.
- ओळख पडताळणी उपाय – त्यात संभाव्य उपाय म्हणजे AI आधारित फेसियल रेकग्निशन, ओळख दस्तऐवज जसे आधार/पासपोर्ट इत्यादींची स्कॅन, आणि मोबाइल नंबरशी संबंधित इतर ओळखीच्या तंत्रांचा वापर.
- नियम आणि धोरणे – दूरसंचार सायबर सुरक्षा नियम (Telecom Cyber Security Rules) मध्ये बदल करता येईल ज्यामुळे या प्रक्रियेला कायदेशीर आधार मिळेल.
फायद्यांचे पैलू
फायदा तपशील फसवणूक कमी होणे खोट्या व्यक्तीच्या नावाने किंवा खोट्या ओळखीने खाते उघडणे कठीण होईल, त्यामुळे UPI व्यवहार सुरक्षित होतील. पैशांचा माग काढणे सुलभ जर खाते/उपयोगकर्त्याच्या नावाचा नंबर चुकीचा असेल, तर त्याचा शोध घेणे आणि तक्रार नोंदवणे सोपे होईल. वापरकर्ता विश्वास वाढेल लोकांकडील वित्तीय व्यवहारांमध्ये सुरक्षितता आणि पारदर्शकता वाढल्याने विश्वास वाढण्याची शक्यता आहे. डेटा गोपनीयता महत्त्व वापरकर्त्यांच्या गोपनीयतेचे रक्षण करण्यासाठी तंत्रज्ञान, डेटा संरक्षण कायदे आणि मजबूत सुरक्षा उपाय आवश्यक होतील.
संभाव्य आव्हाने आणि काळजी
- काही वापरकर्त्यांनी दुसऱ्या व्यक्तीचा नंबर वापरलेला असू शकतो (उदा. पालक, नातेवाईक), त्यामुळे “मिसमॅच” वाद होऊ शकतात.
- गोपनीयतेशी संबंधित चिंता उद्भवतील – नंबर पडताळणी प्रक्रियेत डेटा लीक होण्याची, किंवा प्रभावी सुरक्षा उपाय नसेल तर वापरकर्त्यांची खासगी माहिती धोक्यात येण्याची शक्यता आहे.
- स्थानिक सक्षमतेचा प्रश्न: दूरच्या किंवा ग्रामीण भागात दूरसंचार किंवा नेटवर्क समस्या, किंवा आधार / इतर प्रमाणपत्र उपलब्धता नसल्याने समस्या येऊ शकतात.
वापरकर्त्यांसाठी टिप्स
- तुमचे खाते बँकेत नोंदवलेला मोबाईल नंबर सत्य आहेत का ते निश्चित करा – जर आपले नाव, पत्ता किंवा इतर माहिती बदलली असेल, त्वरित अपडेट करा.
- कोणत्याही UPI / बँक अ‍ॅपमध्ये फोनवरून किंवा SMS द्वारे पुष्टी करण्याच्या सूचना येतील, त्या लक्षपूर्वक वाचा.
- आपल्या फोनमध्ये ओळख पत्र, आधार कार्ड, पासपोर्ट इत्यादींचे डिजिटल / सजीव फोटोकॉपीज तयार ठेवा, जे पडताळणीसाठी आवश्यक असतील.
- कोणत्याही अनपेक्षित कॉल / मेसेजने तुमचा नंबर अपडेट करण्यासाठी सांगितले तर खात्री करून घ्या, फसवणूक करू नका.
निष्कर्ष
मोबाईल नंबर व्हॅलिडेशन हे पुढील पायरीचे डिजिटल बँकिंग सुरक्षा उपाय आहे. हे लागू झाल्यानंतर वापरकर्त्यांना वित्तीय व्यवहारात अधिक सुरक्षितता लाभेल, फसवणूक कमी होण्याची शक्यता वाढेल आणि वापरकर्त्यांचा विश्वास सुधारेल. पण, यासाठी कठोर गोपनीयता धोरणे, सुरक्षित तंत्रज्ञान, आणि सविस्तर कायदेशीर फ्रेमवर्कची गरज आहे. जेव्हा हे सर्व घटक योग्यरीत्या कार्यान्वित होतील, तेव्हाच ही यंत्रणा पूर्णपणे परिणामकारक ठरेल.