परिचय
१७ ऑगस्ट २०२५ रोजी, लोकनीती‑CSDS च्या सह‑संचालक आणि प्रतिष्ठित psephologist संजय कुमार यांनी महाराष्ट्र विधानसभा आणि लोकसभा निवडणुकांच्या मतदारसंख्या आकडेवारीतील एक पोस्ट हटवून सार्वजनिकरीत्या माफी मागितली. त्यांनी स्पष्ट केले की, डेटा तुलना करताना त्यांच्या “डेटा टीमने पदार्थात्मक पंक्ती (row) चुकीच्या प्रकारे वाचली”, आणि त्यामुळे चुकीचा निष्कर्ष प्रसारित झाला .
त्रुटीचा प्रकार आणि स्पष्टीकरण
संजय कुमार यांच्या पोस्टनुसार, रामटेक आणि देवलाली विधानसभा मतदारसंख्या लोकसभेच्या तुलनेत ३५–४० टक्क्यांनी कमी झाली होती; तर नाशिक वेस्ट आणि हिंगणा मध्ये उलट वाढ झाली ज्यामुळे “मतचोरी” असा कटाक्षार्थ आरोप होऊ शकत होता . तथापि, सत्यापित नोंदींनुसार वास्तविक वाढ-संकुचित प्रमाण खूपच कमी होते—रामटेकमध्ये केवळ सुमारे ३.८% वाढ, देवलालीमध्ये सुमारे ४% प्रमाणे; नाशिक वेस्टमध्ये सुमारे ६% वाढ आणि हिंगण्यात सुमारे ६% वाढ झाली होती .
माफीचा मजकूर आणि तो “माप्तिशीळ त्रुटी” असल्याचे स्पष्ट करणे
संजय कुमार यांनी एक्स (माजी ट्विटर) वर माफी घोषित करत लिहिले:
“I sincerely apologize for the tweets posted regarding Maharashtra elections. Error occurred while comparing data of 2024 LS and 2024 AS. The data in row was misread by our Data team. The tweet has since been removed. I had no intention of dispersing any form of misinformation.”
या प्रकाराच्या चुकीमुळे गळती झालेली माहिती पुढील काळात व्हॉट्सअॅप अग्रेषित संदेशांद्वारे मोठ्या प्रमाणात प्रसारित होऊ शकते, असे त्यांनी नमूद केले होते .
राजकीय प्रतिक्रिया आणि परिणाम
कांग्रेसचे प्रवक्ते पवन खेड़ा यांनी या आकडेवारीचा वापर करून निवडणूक आयोगावर कटाक्षात्मक टीका केली, ज्याने “मत चोरी” या षडयंत्राचा आरोप वाढवला. परंतु महत्वाची बाब म्हणजे—खोट्या आकडेवारीवर आधारित आरोप पटकन पसरले तरी, सत्य समोर आल्यावर ही कथा कमी पडली .
बीजेपीच्या IT सेल प्रमुख अमित मालवीय यांनी CSDS संस्थेवर कठोर टीका केली, “ही गैर-विश्लेषण नाही—ही पुष्टीविषयक पक्षपात आहे,” अशी टिप्पणी त्यांनी केली आणि राहुल गांधी, CSDS आणि कांग्रेसवर तीव्र टीका केली .
शेवटचा विचार
हा प्रसंग एक गंभीर पथकाची सावधानी नाही हे दाखवतो—विशेषतः डेटा-चाचणी आणि गुणधर्म तपासणी आवश्यक असतानाही, चुकीची माहिती प्रसारित होऊ शकते आणि ती सहज राजकीय वादात वापरली जाते. असे प्रसंग शोधपत्रक, विश्वसनीय स्रोत, व घट्ट तथ्यांच्या आधारेच प्रसारित केले पाहिजेत—वाचकांच्या जागरूकतेसाठी आणि सार्वजनिक विश्वासासाठी ही गरज अत्यंत महत्त्वाची आहे.