भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील अग्रगण्य नेते लोकमान्य टिळक यांना आपण राजकीय दृष्टिकोनातून ओळखतो. पण त्यांचे व्यक्तिमत्त्व केवळ राजकारणापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांच्या विचारधारेचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे अर्थकारण आणि उद्यमशीलतेबाबतचे स्पष्ट धोरण. ‘स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच’ असे ठामपणे सांगणाऱ्या टिळकांचे स्वराज्य हे केवळ राजकीय स्वातंत्र्य नव्हते, तर आर्थिक स्वावलंबनावरही आधारित होते.
टिळकांचे अर्थकारण आणि उद्योजकतेची दृष्टी
१८९३ मध्ये पुण्यात एका मिलच्या उद्घाटनप्रसंगी टिळकांनी लोकांना उद्योगधंद्यांमध्ये गुंतवणुकीचे महत्त्व पटवून दिले. त्यांनी सहकारी पद्धतीने उद्योग उभारण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या पुढाकारातून ‘इंडस्ट्रियल असोसिएशन ऑफ वेस्टर्न इंडिया’ ही संघटना स्थापन झाली. त्यांनी औद्योगिक परिषदांचे आयोजन केले आणि लघुउद्योगाच्या माध्यमातून देशाच्या आर्थिक स्वातंत्र्याची बीजे पेरली.
आर्थिक राष्ट्रवाद आणि स्वदेशीची भूमिका
टिळकांचा ठाम विश्वास होता की स्वदेशी उद्योगांची वाढ हीच ब्रिटिशांच्या आर्थिक साम्राज्याला हादरा देऊ शकते. त्यांनी स्वदेशीचा पुरस्कार करताना अनेक उदाहरणे दिली. सहस्त्रबुद्धे यांनी सुरू केलेला काडीपेटी व्यवसाय, किंवा अंताजी दामोदर काळे यांनी उभारलेला काच उद्योग, हे टिळकांच्या प्रेरणेतूनच शक्य झाले.
कर प्रणालीवर स्पष्ट मत
कर प्रणाली जनतेच्या ऐपतीनुसार असावी, गरीबांना सवलत मिळावी, अशी टिळकांची भूमिका होती. त्यांनी स्पष्ट सांगितले की, ज्या समाजात नफा कमावणे पाप समजले जाते, तिथे उद्योगधंद्यांची प्रगती कधीच होणार नाही. त्यांनी भारतातील व्यावसायिक मानसिकतेची उणीव ओळखून, लोकांना जागृती करण्याचा प्रयत्न केला.
शेती आणि ग्रामीण विकासातील दृष्टिकोन
टिळकांनी भारतात पहिल्या अॅग्रो इकॉनॉमिस्ट म्हणून शेतीवर सखोल लेखन केले. त्यांचे मत होते की, जशी लहान शेती फायदेशीर ठरत नाही, तसाच लहान उद्योगही अपयशी ठरतो. प्रत्येक गाव आर्थिकदृष्ट्या स्वयंपूर्ण असावे, यावर त्यांनी भर दिला.
वैयक्तिक उदाहरण आणि तांत्रिक कुशलता
टिळक स्वतः त्यांच्या केसरी प्रेसमधील तांत्रिक कामे करत असत. तांत्रिक बिघाड दुरुस्त करणे, कामगारांबरोबर काम करणे, ही त्यांची व्यावहारिक दृष्टी दाखवते. त्यांनी मुलाला लिहिलेल्या पत्रात देखील व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी संपूर्ण कौशल्य आत्मसात करण्याचा सल्ला दिला होता.
आधुनिक भारतासाठी टिळकांचे आर्थिक विचार
आज भारतीय अर्थव्यवस्था जी अस्थिरता असतानाही समतोल राखते, त्यामागे टिळकांसारख्या विचारवंतांची मोलाची भूमिका आहे. त्यांनी जमशेदजी टाटा यांचे कौतुक करताना सांगितले की, असे उद्योजक देशासाठी क्रांती घडवू शकतात. परकीय भांडवल, उद्योजकीय शिक्षण, सहकार्य आणि कौशल्य यांचा संतुलित विकास ते सुचवत होते.
निष्कर्ष
लोकमान्य टिळकांचे अर्थकारण हे भारतीय असंतोषाचे मूळ कारण ठरले. केवळ राजकीय नव्हे तर आर्थिक स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी त्यांनी समाजात जागृती निर्माण केली. स्वदेशी, स्वावलंबन, सहकार्य, शेती आणि लघुउद्योग अशा सर्व अंगांनी त्यांनी आर्थिक क्रांतीचा पाया घातला. आजही त्यांचे विचार प्रेरणादायी असून, नव्या भारताला आत्मनिर्भरतेकडे नेणारे आहेत.