कोल्हापुर जिल्ह्यातील खिद्रापूर (खंडप्राप्त नाम “खिद्रापूर”) गावात स्थित दिव्य कोपेश्वर मंदिराच्या शिखरावर अचानक काही वृक्षांचे वाव उभे राहणे नेटकऱ्यांमध्ये चर्चेचा विषय बनले आहे. शिल्प आणि इतिहासाच्या सांगाती असलेले हे मंदिर आता निसर्गाच्या प्रवेगाने नव्या रूपात उभे राहिले आहे, आणि हे दृश्य खरेच विस्मयकारक आहे.
मंदिराचा ऐतिहासिक आणि स्थापत्यपरक वारसा
कोपेश्वर मंदिर हे शिलहार राजांनी (११–१२व्या शतकात) बांधलेले एक अनोखे शिवालय आहे. हे कृष्णा नदीच्या काठावर वसले आहे आणि त्याचा शिल्पकला, खडकात कोरीव काम आणि स्थापत्य रचना अतुलनीय आहे. येथे स्वर्गामंडप, सभामंडप, अंतराल कक्ष आणि गर्भगृह अशी चार प्रमुख विभाग रचलेली आहेत.
“स्वर्ग मंडप” हा एक खुल्या छताचा मंडप असून, नागरपर्यटनाला त्याचे खुल्या गगनात मुक्त छतामुळे आणि गजर-दृष्टीच्या मध्यभागी असलेल्या वर्तुळाकार ओपनिंगमुळे आकर्षणाचे केंद्र बनलेला आहे. सभामंडपात १०८-१२६ कोरीव खांब आहेत, ज्यात विविध पुराणकथा आणि देवतांचे शिल्प रंजकतेने कोरलेले आहेत.
वृक्षांचा उद्भव – निसर्गाचा वेगळा अनुभव
अलीकडील निरीक्षणांनुसार, या प्राचीन मंदिराच्या शिखरावर काही झाडे उगवली असल्याचे दिसून आले आहे. नेहमीच्या संरक्षित ऐतिहासिक स्थळी अशी वृक्षलागण फारच दुर्लभ आहे. अशा प्रकारचा निसर्गाचा अवांछित प्रवेश शिल्पीय संरचनाच्या जैविक दृष्ट्या संवेदनशिल भागावर होत असल्यामुळे, या घटनेने संवेदनशीलता वाढवली आहे.
परिणाम आणि धोके
- शिल्पीय हानीचा धोका: झाडांच्या मुळांमुळे मंदिराच्या शिल्पांमध्ये पोकळी निर्माण होऊन तुटफुटी होऊ शकते.
- रचनेची अस्थिरता: शिखरावर वाढलेली झाडे विरुद्ध हवामानात अस्थिरता निर्माण करू शकतात.
- जैविक हानी: निसर्गाने हातभार लावला तरी, संरचनेची हानी होण्याची शक्यता वाढू शकते.
त्वरित हस्तक्षेपाची आवश्यकता
- एम एच सी ए (ASI) किंवा महाराष्ट्र पुरातत्व विभागाने तत्काळ दखल घेणे अत्यंत गरजेचे आहे.
- तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली झाडांचे सुरक्षितपणे काढणे आणि मूळ बांधकामाचे संरक्षण करणे आवश्यक आहे.
- परिसरातील जनता आणि पर्यटकांना जागरूकता देऊन, या मंदिराची सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्ता पटवून देणे गरजेचे आहे.
निसर्ग आणि इतिहासाचा हा मिलाफ
ही घटना केवळ शिल्पकलेच्या दृष्टिकोनातून नाही तर निसर्ग आणि इतिहासाचा एक विलक्षण संगम, एक चेतवणूक आहे. जिथे इतिहास सुरक्षित करायचा आहे, तिथे निसर्गाने आपले अस्तित्व दाखवले आहे. आता वेळ आली आहे त्या ऐतिहासिकतेचे संवर्धन करण्याची, तसेच निसर्गाशी संतुलन साधण्याची.