जोडीदारांचे विशाल संसार: २८ सून आणि ९ सासूंपैकी एकच घरात एकत्रित आयुष्य

भारतीय ग्रामीण जीवनप्रणालीत् अजूनही जिवंत अशी एक अद्वितीय प्रतिमा आहे – एकाच छपराखाली २८ सून (दौहित्र्या) आणि ९ सासू (मोलावर्‍या आई) एकत्रित आयुष्य जगत असलेले एक कुटुंब. हे दृश्य ऐकताना अनेकांना दृष्य चित्रवत वाटेल; परंतु, यातून उलगडणारी कौटुंबिक गुंतागुंत आणि संबंधांच्या सापेक्षतेचा अभ्यास अत्यंत रोचक आहे.

सांस्कृतिक, आर्थिक आणि भावना आधार

भारतीय परंपरेत, संयुक्त कुटुंब ही एक अशी व्यवस्था आहे जिथे विविध पिढ्या एकत्र राहून एकमेकांना मानसिक, आर्थिक आणि सामाजिक आधार पुरवतात . उपजीविका, सण, आरोग्य वा विवाह यांसारखी जबाबदाऱ्यांची विभागणी सांस्कृतिक संस्थांची मजबुती करीत असते, तसेच आर्थिकदृष्ट्या ही व्यवस्था कुटुंबाला स्थैर्य प्रदान करते .

नेतृत्व आणि घरगुती व्यवस्थापन

संयुक्त कुटुंबात निर्णय-प्रक्रिया, निर्णयधारक (कर्टा) आणि घरगुती व्यवस्था एका प्रमुख व्यक्ती किंवा जोडीने सांभाळली जाते. असा कसा तरी नेता, घरगुती आयुष्याचे सूत्रबद्ध नियोजन आणि सदैव विवेकपूर्ण निर्णय घेण्यास सक्षम असतो .

आदर्श आणि वास्तव: सूनांची स्थिती

२८ सून आणि ९ सासू असे इतके जास्तीत-जास्त संबंधींच्या घटक एका छताखाली असताना, प्रत्येक सूनला मानसिक स्वायत्तता आणि स्थान मिळेल असा विचार करणे अवघड होऊ शकतो. अशा समाजरचनेतील वास्तवात, सून बऱ्याचदा घरात बाहेरची व्यक्ती म्हणून विचारल्या जातात आणि घरगुती निर्णयांत त्यांचा सहभाग कमी होतो .

सामाजिक शोषण आणि मानसिक स्वास्थ्य

संयुक्त कुटुंबात सूनांसमोर मुख्य आव्हाने म्हणजे गुप्त अपेक्षा, अतिशय surveillance, घरगुती कामाचे विभाजन, संवाद कमी होणे, आणि निजता (privacy) न मिळणे. Reddit सारख्या मंचांवर अनेकांनी अनुभव सांगितले आहेत:

“Joint family is the most horrible concept… jealousy, interference, surveillance, inequity…”
“No privacy… lot of housework on few competent women…”

या अनुभवातून स्पष्ट होते की, अत्यंत मोठ्या आणि गुंतागुंतीच्या संयुक्त कुटुंबमुळे केस भावनिक थकवा, तणाव, आणि स्वतःवर आत्मविश्वास कमी होण्याची समस्या निर्माण होऊ शकते .

बदलत्या काळाशी जुळवून घेणारी परंपरा

तथापि, आधुनिक काळात संयुक्त कुटुंब प्रणाली बदलण्याच्या मार्गावर आहे. शहरांमध्ये रहदारीची व्याप्ती, निवासी जागेची कमतरता आणि स्वतंत्रतेची मागणी यामुळे अनेक कुटुंब न्युकेलर किंवा अर्ध‑संयुक्त पद्धती अंगीकारत आहेत . परंतु, सांस्कृतिक जोड (rites, respect, support) न गमावता सामंजस्यपूर्ण सहजीवन जगण्याच्या जुळवणीवर कुटुंब कार्यरत आहे.