अण्णा भाऊ साठे हे भारतीय साहित्य, शाहिरी आणि समाजसुधारणेच्या क्षेत्रातील एक थोर व अद्वितीय व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी आपल्या लेखणीतून आणि शाहिरीतून दलित, शोषित, कामगार वर्गाच्या दुःखाला आवाज दिला आणि परिवर्तनाची चळवळ उभी केली. त्यांचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी सांगली जिल्ह्यातील वाकडशिंगी गावात झाला. त्यांचे मूळ नाव तुकाराम भाऊराव साठे असे होते.
दलित चळवळीतील अण्णा भाऊंचे योगदान
अण्णा भाऊ साठे हे मातंग समाजातून आले होते, जे समाजाच्या मुख्य प्रवाहापासून वंचित राहिले होते. शिक्षणाची संधी मिळाली नाही, फक्त दीड दिवस शाळेत जाऊ शकले. परंतु स्वतःच्या कलेच्या बळावर ते शाहिरी, कथालेखन आणि कादंबरीकार म्हणून ख्यातनाम झाले. त्यांचे जीवन म्हणजे एक सामाजिक परिवर्तनाचा लढा होता.
मार्क्सवाद आणि आंबेडकरवादाचा प्रभाव
सुरुवातीस कम्युनिस्ट चळवळीचा प्रभाव त्यांच्यावर होता. त्यांनी “लालबावटा” नावाचे कलापथक स्थापन करून वर्गसंघर्ष आणि शोषणाविरोधात सांस्कृतिक लढा दिला. नंतर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारांनी ते प्रेरित झाले आणि आंबेडकरवादी भूमिका स्वीकारली. त्यांचा साहित्यिक प्रवास याच विचारधारांच्या संगमातून घडला.
फकीरा: एक क्रांतिकारी कादंबरी
अण्णा भाऊ साठे यांनी सुमारे ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या, परंतु ‘फकीरा’ ही कादंबरी त्यांच्या साहित्यिक योगदानातील मोलाचा दगड ठरली. १९५९ मध्ये प्रकाशित झालेली ही कादंबरी एका ब्रिटिशांविरोधात लढणाऱ्या क्रांतिकारकाच्या जीवनावर आधारित होती. ‘फकीरा’मध्ये त्यांनी तत्कालीन सामाजिक अन्याय, ब्रिटिश सत्तेचे दडपण आणि शोषण यांचा परखड पद्धतीने उहापोह केला.
साहित्य आणि शाहिरीतून समाजप्रबोधन
त्यांनी आपल्या साहित्य व शाहिरीच्या माध्यमातून समाजात जनजागृती केली. दलित आणि कामगार वर्गाच्या व्यथा, त्यांचे हक्क, त्यांचं अस्तित्व हे त्यांच्या साहित्यातून प्रभावीपणे मांडले गेले. अण्णा भाऊंच्या लेखणीतून दलित समाजाला आत्मभान मिळाले.
दलित साहित्य संमेलनाचे उद्घाटक
१९५८ साली डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या महापरिनिर्वाणानंतर भरविण्यात आलेल्या पहिल्या दलित साहित्य संमेलनाचे उद्घाटन अण्णा भाऊ साठेंच्या हस्ते झाले. त्यांनी या संमेलनात म्हटले होते, “पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर नाही तर दलित व कामगारांच्या तळहातावर तरलेली आहे.” ही त्यांची भूमिका आजही प्रेरणादायी आहे.
आदर्श लोकशाहीर
लोकमान्य टिळकांच्या मृत्यूच्या दिवशीच अण्णा भाऊंचा जन्म झाला, आणि अनेकांनी हा योगायोग एक सामाजिक कार्याचा धागा मानला. टिळकांच्या अपूर्ण कार्यासाठीच अण्णा भाऊंचा जन्म झाला, असेही अनेक समजतात. त्यांचे जीवन हे कार्य, कष्ट, संघर्ष, आणि परिवर्तनाच्या ध्येयासाठी दिले गेलेले एक झगझगते उदाहरण आहे.
अंतिम प्रवास आणि स्मृती
१९६९ साली केवळ ४९ व्या वर्षी अण्णा भाऊंचे निधन झाले. त्यांच्या निधनानंतर संपूर्ण महाराष्ट्रातील शाहिरी आणि साहित्यविश्व शोकसागरात बुडाले. परंतु आजही अण्णा भाऊ साठे हे नाव दलित साहित्य, सामाजिक परिवर्तन आणि लढवय्या जीवनशैलीचे प्रतीक आहे.