महाराष्ट्रातील वाघसंवर्धनाच्या दिशेने एक मोठा टप्पा पुढे टाकण्यात आला आहे — केंद्रीय पर्यावरण, वन व हवामान बदल मंत्रालयाने ताडोबा आणि पेंच व्याघ्र प्रकल्पांमधील सुमारे आठ वाघांना सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पात स्थलांतरित करण्यास हरित झेंडी दिली आहे.
स्थलांतराची कारणे आणि गरज
सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पात आतापर्यंत वाघांचा शोध २०२२ च्या व्याघ्र गणनेतून काहीही निष्पन्न झाला नव्हता. म्हणजेच, तेथे वाघसंख्या अजून वितरित किंवा सांस्कृतिक/प्राकृतिक कारणांमुळे अस्तित्त्वात नव्हती. म्हणूनच ताडोबा–पेंचमधील वाघांना सह्याद्री मध्ये स्थान देणे, त्या भागात वाघांचे वावर वाढावा व बायोडायव्हर्सिटी राखावी या दृष्टीने महत्त्वाचे ठरत आहे.
स्थानांतरण प्रक्रिया
- या निर्णयानुसार डिसेंबर अखेर ३ नर व ५ मादी, म्हणजेही एकूण ८ वाघ स्थलांतरित केले जाणार आहेत.
- ताडोबा (चंद्रपूर जिल्हा) व पेंच (नागपूर जिल्हा) या दोन्ही व्याघ्र प्रकल्पातून हे स्थलांतर होणार आहे, पण प्रत्येक प्रकल्पातून किती वाघ स्थलांतरित होतील हे अद्याप निश्चित झालेले नाही.
- स्थलांतर करताना सर्व आवश्यक नियम व सुरक्षा उपायांची काळजी घेतली जाईल — जेरबंद प्रक्रिया, पशुवैद्यकीय सुविधा, देखरेख, प्रत्येक टप्प्यावर अहवाल सादर करण्याची जबाबदारी इत्यादी.
वाघसंख्या आणि पर्यावरणीय स्थिती
- ताडोबा व्याघ्र प्रकल्पामध्ये सध्या ९४ वाघ आहेत; त्यापैकी ५४ मादी वाघ, ४० नर वाघ.
- सह्याद्री रिझर्वमध्ये असलेली वन्यप्राण्यांची संख्या मोठ्या प्रमाणावर आहे, परंतु हेतुवश वाघांचा अभाव होता. त्यामुळे सह्याद्रीला वाघसंरक्षणाचा भाग बनविणे हे व्यवस्थापनाचे ध्येय आहे.
महत्त्वाचे परिणाम
- या स्थलांतरामुळे सह्याद्रीमध्ये वाघांचा वावर कायम होईल, जी त्या परिसरातील पारिस्थितिक संतुलनासाठी फायदेशीर ठरेल.
- पर्यटन वाढण्याची शक्यता असू शकते, कारण वाघ हे पर्यटकांच्या आकर्षणाचे एक महत्त्वाचे घटक आहेत. हे आर्थिकदृष्ट्या त्या भागाला मदत करू शकते.
- इतर प्राणी, वनस्पती प्रणाल्या आणि संपूर्ण परिसंस्था यावर सकारात्मक परिणाम होण्याची शक्यता आहे.
चुनौती आणि विचार करण्यायोग्य बाबी
- स्थलांतर प्रक्रिया करताना वाघांच्या आरोग्याची दक्षता घेणे गरजेचे आहे — त्रास, संक्रमण, तणाव यांसारख्या जोखमींचे व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे.
- स्थलांतर दरम्यान तसेच नंतर, वाघ सुरक्षितपणे व दृश्य अडथळ्यांशिवाय हालचाल करू शकतील यासाठी जंगलातील रस्ते, मानवी वस्ती, शेती इत्यादींचे प्रभाव कमी करणे महत्वाचे ठरेल.
- स्थानिक लोकसंख्या आणि समाज यांचे सहकार्य मिळणे आवश्यक आहे, कारण वाघांच्या वर्तनामुळे काहीवेळा शेती, पशुपालन प्रभावित होऊ शकते.
निष्कर्ष
हे स्थलांतर म्हणजे महाराष्ट्रातील वन्यजीव संवर्धनाच्या धोरणात एक सकारात्मक बदल आहे. सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पामध्ये वाघांच्या पुनर्‌आगमनाने जैवविविधता समृद्ध होईल, पर्यावरणीय संतुलन सुधारेल व स्थानिक समाजाला पर्यटकांच्या आगमनामुळे नक्कीच फायदा होऊ शकेल. मात्र यासाठी काटेकोर नियोजन, पारदर्शक अंमलबजावणी आणि सामूहिक जबाबदारी आवश्यक आहे.