युरोपच्या राजनैतिक नकाश्यावर सध्या एक नववटा तणाव निर्माण झाला आहे — रशियाच्या ड्रोन हल्ल्याच्या आरोपामुळे पोलंडने नाटोचे आर्टिकल ४ सक्रिय करण्याचा प्रस्ताव मांडला आहे. जर हे सुरू झाले, तर हे फक्त सीमा संघर्ष नाही तर युरोपमध्ये सुरक्षेचा नवा टर्निंग पॉइंट ठरू शकतो.
काय झाले?
- पोलंडने दावा केला आहे की रशियाचे ड्रोन त्याच्या हवेत प्रवेश करून त्याचा भाग पाडला गेला.
- रशियाने या आरोपांचे खंडन केले असून, “ड्रोन त्यांचा होता” असा दावा केला आहे; मात्र या दाव्यांना आधार देणारे ठोस पुरावे अद्याप सार्वजनिकरित्या सादर केलेले नाहीत.
- उत्तरादाखल, पोलंडचे पंतप्रधान डोनेल्ड टस्क यांनी नाटोशी आर्टिकल ४ अंतर्गत सल्लामसलत करावे असे म्हटले आहे.
आर्टिकल ४ व आर्टिकल ५ म्हणजे काय?
- नाटोचा आर्टिकल ४ – सदस्य राष्ट्रांपैकी एखाद्या राष्ट्राला जर सीमा, राजकीय स्वातंत्र्य किंवा सुरक्षेबाबत धोका वाटला, तर सर्व सदस्य राष्ट्रं त्याबाबत चर्चा करतील. त्या चर्चेमध्ये समस्या निदान करण्याचे प्रयत्न होतील. पण या लेखाचा अर्थ असा नाही की सर्व सदस्यांनी तात्काळ सैन्य कारवाई करावीच लागणार.
- नाटोचा आर्टिकल ५ – हे सक्रिय झालं तर, एखाद्या सदस्य राष्ट्रावर आक्रमण झाल्यास सर्व सदस्यांनी collective defence (सामूहिक संरक्षण) अंतर्गत त्या देशाला मदत करायची. म्हणजे एका राष्ट्रावर आक्रमण म्हणजे सर्वांवर आक्रमण यासमान मानलं जातं.
का महत्त्वाचे आहे हे प्रकरण?
- युरोपातील सुरक्षेचा बदल
युद्धसंघाचे स्वरूप वाढत आहे; ड्रोन आणि हवाई आक्रमण यांचे प्रयोग वाढले आहेत. सीमारेषा पार होण्याच्या घटना नियंत्रित करता येतात का, हे आता पाहण्यासारखे आहे. - नाटोचा प्रतिसाद व धोरण
आर्टिकल ४ सक्रिय केल्याने नाटो जगल्याजागी एकत्र चर्चा करेल. पण ही चर्चा किती गंभीर म्हणजे युद्धात्मक कारवाईपर्यंत जाईल का हे काळ ठरवणार आहे. आर्टिकल ५ लागू होण्याची शक्यता सध्या कमी दिसत आहे; सार्वजनिकरित्या कोणताही हल्लाच नाही असा दावा आहे. - ग्लोबल राजकारण आणि धोरणात्मक परिणाम
रूस‑युक्रेन युद्धातील परिस्थिती, त्यातील आंतरराष्ट्रीय पाठबळ आणि आर्थिक निर्बंध (sanctions) या सर्वांचा प्रभाव वाढतो आहे. पोलंडसारखी सीमावर्ती राष्ट्रे त्यांच्या सुरक्षेसाठी बळकट उपाययोजना करत आहेत. हे प्रकरण दुसऱ्या राष्ट्रांनाही प्रेरित करू शकते की तेही त्यांच्या आंतरराष्ट्रीय संबंध आणि संरक्षण धोरण पुनरावलोकन करावीत.
तिसऱ्या महायुद्धाची शक्यता?
सध्याच्या परिस्थितीत “तिसरे महायुद्ध” होईल असं ठामपणे सांगणे अजून लवकर आहे. परंतु काही गोष्टींचे धोके आहेत:
- जर सीमा उल्लंघन सातत्याने झाले आणि त्यावर संतोषजनक प्रतिसाद न मिळाला, तर संघर्ष खूपच वाढू शकतो.
- मिडिया आणि राजकीय वक्तव्यांमध्ये युद्धाची भाषा वाढत आहे — याचा लोकांवर आणि सरकारांवर मानसिक दबाव वाढू शकतो.
- नाटो सदस्य राष्ट्रांमध्ये ऐक्य बळकट असल्यास आणि आर्टिकल ५ कडे वाटचाल झाली तर परिस्थिती आणखी गंभीर होईल.
पुढच्या टप्प्यांवर लक्ष
- पोलंड आणि रशिया यांच्या दरम्यान कोणते अधिक स्पष्ट पुरावे बाहेर येतील, हे पाहणे गरजेचे आहे.
- नाटोची बैठक व त्याचा निकाल काय असेल — त्यात सदस्य राष्ट्रांची भूमिका, आक्रमक किंवा रक्षणात्मक निर्णय घेण्याची तयारी याचा समावेश असेल.
- युरोपातील इतर राष्ट्रांनी या संघर्षावर काय प्रतिक्रिया दिली — राजकीय, सैन्य‑आर्थिक पदক্ষেপ काय आहेत, हे महत्त्वाचं ठरेल.