हिमालयातील गंगोत्री हिमनदी, जी गंगेमध्यील मुख्य वाहिनी भागाच्या जन्मस्थानापैकी एक आहे, सध्या साधारणपेक्षा अधिक वेगाने वितळत आहे. ‘गंगोत्री ग्लेशियर सिस्टम’ (GGS) वर आधारित एका ताज्या अभ्यासाने (1980–2020) अनेक महत्त्वाच्या बाबी स्पष्ट केल्या आहेत. या अभ्यासानुसार:
- जलचक्रातील बदल
पूर्वी हिमवर्षावानंतर उन्हाळ्यात बर्फ हळूवार वितळत असे; पण आता अनियमित पर्जन्य आणि वाढत्या तापमानामुळे बर्फ अधिक वेगाने वितळतो आहे, ज्यामुळे भागीरथी नदीची उर्जा अजून जवळपास जुलै महिन्यातच वाढते. अर्थात पावसाअधीच नदीलाही वेग असतो . - पाणी घटक बदलत जाणे
अभ्यासानुसार बर्फ वितळून प्रवाह यामधून अंदाजे 64%, हिमनद्या वितळून 21%, पावसाळी पाणी 11%, भूजल प्रवाह 4% इतका वाटा आहे. परंतु कालांतराने पावसाचा आणि भूजलाचा वाटा वाढत असून, बर्फ वितरणाचा चिकट भाग घटत आहे . - लांब पल्ल्यातील परिणाम
बर्फ लवकर वितळल्यामुळे पाण्याचा प्रवाह शरद ऋतू किंवा उन्हाळ्याच्या अखेरीस कमी होऊ शकतो. याचा गंभीर प्रभाव कृषी, पेयजल पुरवठा आणि जलविद्युत यंत्रणांवर होऊ शकतो. गंगेला अवलंबून असणारी कोट्यवधी लोकसंख्या याबचतीला ओघवायला उभी आहे . - अंतरराष्ट्रीय संदर्भ आणि हवामान बदल
ग्लोबल दृष्ट्या, हिमनद्या जलद गतीने वितळत आहेत. तुमच्या संदर्भासाठी, 2015 पासून वर्षाकरीता अंदाजे 300 अब्ज टन बर्फ हरवत असल्याचे संशोधन आहे . - हिमालयातील काळा कार्बन प्रभाव
त्यामुळे हिमनद्यांवरील बर्फाच्या पृष्ठभागाचे सरासरी तापमान 2000–09 दरम्यान साधारण −11.27 °C पासून 2020–23 दरम्यान −7.13 °C पर्यंत वाढले आहे. काळा कार्बन, बर्फावर जमा झाल्यामुळे त्याची परावर्तक क्षमता घटते व सूर्यप्रकाश अधिक शोषला जातो. याचा थेट परिणाम बर्फविघटन प्रक्रियेवर होत आहे .
काय अर्थ आहे याचे?
- जलपुरवठा धोक्यात – बर्फ जलद वितळल्याने नदी प्रवाहातील दीर्घकालीन एकरूपता धोक्यात येऊ शकते, ज्याचा थेट परिणाम सिंचन, जलयुक्त शेती, ग्रामीण पाणी व्यवस्थापन आणि वृत्तीविकास यावर होऊ शकतो.
- राष्ट्रीय आणि सामाजिक परिणाम – गंगोत्रीपासून खाली अनेक प्रदेशांतील लोकांचा पाणी वापर आणि जलविद्युत यांवर परिणाम होऊ शकतो. दीर्घकालीन नियोजन आणि जलसंसाधन धोरणे आवश्यक आहेत.
- पर्यावरण उपाययोजना – काळा कार्बन कमी करण्यासाठी वाहतूक, उष्णक स्त्रोत आणि अन्य कार्बन उत्सर्जनाचे वास्तवात कमी करणे अत्यावश्यक आहे.
- अतिरिक्त धोके – वितळणाऱ्या हिमनद्यांमुळे ग्लेशियल लेक आउटबर्स्ट फ्लड (GLOF) चा धोका वाढत आहे. भारत सरकारने हिमालयातील 100+ धरणांसाठी केंद्र सरकारने तत्काळ मार्गदर्शक तत्त्वे जारी केली आहेत, ज्यात पूर्वसूचना प्रणाली, SCADA वा उपग्रह पुरवठा प्रणाली यांचा समावेश आहे .
निष्कर्ष
गंगोत्री हिमनदीचे लवकर वितळणे हा केवळ एक भूगोल‑परिस्थितीचा बदल नाही, तर जलचक्र, लोकजीवन, कृषी आणि पर्यावरण यावर परिणाम करणारा गंभीर संकट आहे. तापमानवाढ, पर्जन्य बदल, काळा कार्बन आणि मानवी हस्तक्षेप — या सगळ्या घटकांवर सजग नियोजन आणि जागरुक धोरणांची गरज आता खूपच जास्त आहे.