व्यक्तीने दिलेला चेक जर बाऊन्स झाला, म्हणजे “Returned” किंवा “Dishonoured”, तर त्यावर अनेकदा गैरसमज पसरले आहेत—विशेषतः CIBIL (क्रेडिट इन्फॉर्मेशन ब्युरो, इंडिया) स्कोअरवर परिणाम होतो का, याबाबत. या लेखात आपण या अविश्वास्य मतांना खंडित करून, समजून घेऊ की चेक बाऊन्समुळे CIBIL स्कोअरवर कसा—किंवा कसा नाही—परिणाम होतो, आणि कोणी भूमिका खेळते.
1. बाऊन्स झालेला चेक CIBIL स्कोअरवर थेट परिणाम करत नाही
CIBIL आणि इतर क्रेडिट ब्युरो (जसे Experian, Equifax) फक्त कर्ज, क्रेडिट कार्ड, EMI पेमेंट्स इत्यादींचा डेटा संकलित करतात. त्यात बचत खात्यांतील हालचाली, चेक बाऊन्स यांचा समावेश नसतो. त्यामुळे चेक बाऊन्स होताच CIBIL स्कोअर कमी होत नाही.
2. चेक बाऊन्समुळे अप्रत्यक्ष परिणाम शक्य आहे
- EMI किंवा क्रेडिट कार्ड पेमेंट बुडाल्यास: जर बाऊन्स झालेला चेक EMIs किंवा क्रेडिट कार्ड बिलांसाठी दिला गेला आणि तो पेमेंट सॉर्ट झाला नाही, तर “लेट पेमेंट” म्हणून नोंद होऊ शकते—किंवा “डिफॉल्ट” म्हणून दाखवले जाऊ शकते. त्यामुळे CIBIL स्कोअरवर थेट दुर्बल परिणाम होऊ शकतो.
- व्यवहाराचा परिणाम: जर निधी नसल्यामुळे बाऊन्स झाला आणि नंतर तो रिबटावलाही गेला नाही, तर कर्ज देणारी संस्था तो कर्ज देयक कलेक्शन एजन्सीला देऊ शकते. या अहवालातील डेटानुसार क्रेडिट ब्युरोला रिपोर्ट केला जाऊ शकतो, ज्यामुळे स्कोअरवर महत्त्वपूर्ण नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो.
3. बँकिंग नोंदणी – ChexSystems आणि स्थानिक खात्यावरील परिणाम
बँका किंवा वित्तीय संस्थांना जर चेक बाऊन्सची प्रवृत्ती दिसते, तर ते ChexSystems सारख्या ग्राहक-रिपोर्टिंग एजन्सीकडे रिपोर्ट करू शकतात. या अहवालामुळे तुम्हाला भविष्यात नवीन बचत खाते उघडणे कठीण जाऊ शकते, परंतु हे क्रेडिट स्कोअरवर थेट परिणाम करत नाही.
4. चुकीच्या समजांवर आधारित स्वरूपातले वास्तविकता
- मिथ: बाऊन्स झालेला चेक म्हणजे आपला स्कोअर लगेच कमी होईल.
सत्य: तो थेट पडत नाही. - मिथ: बचत खात्यातील शिल्लक प्रदर्शन महत्त्वाचे आहे.
सत्य: CIBIL स्कोअरमध्ये बचत खात्याची शिल्लक मोजली जात नाही.
5. बाऊन्स टाळण्याचे मार्ग (Helpful Tips)
- समाप्तेच्या आधी खात्यामध्ये पुरेसे fund ठेवा, विशेषतः पोस्ट‑डेटेड चेकसाठी.
- आपल्या चेकवर पूर्ण तपासणी करा: तारीख, रक्कम (अंकीय आणि शब्द दोन्ही), सही, आणि कोणतेही सुधारणा न करता.
- डिजिटल पेमेंट्स वापरणे: UPI, NEFT, RTGS यासारख्या सुरक्षित, त्वरित प्रवाहातील देणी निवडा.
- समस्येची शक्यता समजली की लवकर संपर्क करा: बाऊन्स होण्याची शक्यता वाटल्यास प्राप्तकर्त्यांना सूचित करा; तो पुढे उशीर करू शकतो किंवा पर्याय देऊ शकतो.
- विधात्मक नोटीस प्राप्त झाल्यास 15 दिवसात समाधान करा: Section 138 (Negotiable Instruments Act, 1881) अंतर्गत क्रिमिनल कारवाई टाळण्यासाठी त्वरित पालन करा.
6. CIBIL स्कोअर सुधारण्यासाठी पुढील उपाय
- वेळेवर देयके भरा (EMI, क्रेडिट कार्ड), ही सर्वात मोठी घटक (payment history ~35%) आहे.
- क्रेडिट वापर कमी ठेवा (उपयोगिता ≤ 30%).
- अधिक क्रेडिट अर्ज टाळा, कारण हार्ड इन्व्हायरी स्कोअरवर थोडाच कमी प्रभाव टाकतात.
- आपली क्रेडिट रिपोर्ट नियमित तपासा आणि चुका दुरुस्त करा.
निष्कर्ष (Conclusion)
चेक बाऊन्स होणे स्वतः CIBIL स्कोअरवर थेट परिणाम करत नाही, पण याच्या त्यामुळे निर्माण होणाऱ्या परिस्थितींमुळे (missed EMI, कलेक्शन, डिफॉल्ट) होणारे परिणाम नकारात्मक असू शकतात. म्हणून, आर्थिक जबाबदारी, नियोजन आणि सतर्कता जपणे—विशेषतः डिजिटल पेमेंट्सचा वापर आणि वेळेवर देणे—मुळे आपल्या क्रेडिट प्रतिष्ठेला संरक्षित ठेवता येऊ शकते.