गेल्या काही वर्षांत महाराष्ट्र आणि भारतात बाल मृत्यूदर (Child Mortality Rate) मध्ये उल्लेखनीय घट दिसून येत आहे. हा बदल फक्त आरोग्य क्षेत्रातीलच नाही तर सामाजिक प्रगतीचाही द्योतक आहे. या लेखात आपण त्या घट मुळे झालेल्या कारणांचा आढावा, विद्यमान आकडे आणि भविष्यातील आव्हानांची चर्चा करणार आहोत.
महाराष्ट्रातील स्थिती
- राज्यातील सार्वजनिक आरोग्य विभागाच्या अहवालानुसार ०–५ वर्ष वयोगटातील मृत्यू संख्या
• एप्रिल 2022 ते मार्च 2023 दरम्यान: 17,150 मृत्यू
• एप्रिल 2023 ते मार्च 2024: 13,810 मृत्यू
• एप्रिल 2024 ते फेब्रुवारी 2025: 12,438 मृत्यू - बाल मृत्यू दर (Infant Mortality Rate, IMR) महाराष्ट्रात २०१८ मध्ये १९ मृत्यू प्रति १,००० जिवंत जन्म होते. आता हा आकडा घटून १६ प्रति १,००० झाला आहे.
- नवजात मृत्यू दर (Neonatal Mortality Rate) सध्या सुमारे ११ प्रति १,००० जन्म इतका आहे, जो SDG 2030 च्या लक्ष्यापेक्षा कमी आहे.
भारतातील आढावा
- भारताचे एकूण शिशु मृत्यू दर (IMR) २०१५ पासून घटत आहे — २०१५ ते २०२३ दरम्यान तो ४८ पासून २८ प्रति १,००० जन्म पर्यंत घसरला आहे.
- नेओनेटल मृत्यू दर सुद्धा घटून २८ पासून १७ प्रति १,००० जन्म झाला आहे.
- जन्म दर (Birth Rate) १९७१ पासून जवळपास अर्ध्या झाला आहे — तेव्हा तो ३६.९ प्रति १,००० लोकसंख्या होता, २०२३ मध्ये हा १८.४ इतका आहे.
घट होण्याची प्रमुख कारणे
- नवजात काळातील विशेष काळजी (Neonatal Care):
महाराष्ट्रात सर्व जिल्ह्यांमध्ये Special Newborn Care Units (SNCUs) स्थापन करण्यात आल्या आहेत. या माध्यमातून कमी जन्मवजन असलेल्या, आजारपिडीत नवजात शिशुंना वेळेवर उपचार मिळतात. - तज्ञ समित्या आणि आरोग्य धोरणे:
राज्य सरकारने Chief Secretary यांच्‍या अध्यक्षतेखाली कोर कमिटी स्थापन केली आहे, जी दर तिमाहीत येणार्‍या आरोग्य आकड्यांचा आढावा घेते. तसेच आदिवासी जिल्ह्यांमध्ये विशेष लक्ष देण्यात येत आहे. - पोषण सुधारणा आणि कुपोषणाविरोधी उपाय:
सरतीच जिल्हा, तालुका स्तरावर Nutritional Rehabilitation Centres (NRCs) कार्यरत असून, कुपोषित बालकांच्या उपचारांची व्यवस्था असून पोषणवर्धक कार्यक्रम राबवले जात आहेत. - घरपोच आरोग्य कर्मचारी (ASHA), लसीकरण व सार्वजनिक आरोग्य सेवा विस्तार:
वन-आधारित आरोग्य सेवा, लसीकरणाचे कार्यक्रम व मातृशिशू आरोग्य यंत्रणा यांचा प्रभाव दिसतोय.
विद्यमान आव्हाने आणि सुधारणा शक्यता
- ग्रामीण व शहरी भागांमध्ये आणि पण विशेषतः आदिवासी, दूरगामी इलाक्यांमध्ये आरोग्य सुविधांमध्ये असलेली असमानता अजून मोठी आहे.
- पोषण (nutrition) व पोषण संबंधी जागरूकता अजूनही खर्‍या अर्थाने सर्वत्र पोहोचलेली नाही.
- लसीकरणाच्या कवच (coverage) मध्ये विसंगती, पोलीसींमध्ये स्थानिक अंमलबजावणीचे अंतर.
- नवजात काळातील मृत्यूंमधील संसर्गजन्य आजार, जन्मापूर्वी व जन्मानंतरची देखभाल सुधारण्याची गरज.
भविष्यातील लक्ष्ये
- SDG 2030 अंतर्गत बाल व नवजात मृत्यू दर कमी करणे. महाराष्ट्राने नवजात मृत्यू दर १२ पेक्षा कमी सतत टिकवणे ही गरज आहे.
- प्रत्येक जिल्ह्यात एसएनसीयू व प्राथमिक आरोग्य केंद्रे बळकट करून ग्रामीण, आदिवासी भागातील पोहोच वाढवणे.
- पोषण, स्वच्छता, मातृ-शिशू पोषण, जनजागृति इत्यादी बाबींमध्ये सामाजिक सहभाग वाढवणे.
- आरोग्य कर्मचार्‍यांचा प्रशिक्षण व संसाधने वाढवणे जेणेकरून जन्मापूर्वी व जन्मानंतरची काळजी उत्तम प्रकारे मिळू शकेल.
निष्कर्ष
बाल मृत्यूदरात होणारी ही घट हे आरोग्य व समाजातील अनेक घटकांच्या एकत्रित प्रयत्नांचे फळ आहे. महाराष्ट्राने आणि भारताने या मार्गावर भरघोस प्रगती केली आहे, पण प्रस्तावित लक्ष्‍यांची पूर्तता करण्यासाठी अजूनही मेहनत करावी लागणार आहे. जर शासन, समाज व स्थानिक घटकांनी हात हातात दिला तर येत्या काही वर्षांत बाल मृत्यूदर जवळजवळ शून्याच्या दिशेने जाऊ शकेल.